Υπήρξε άραγε η χαμένη Ατλαντίδα; Ένα ερώτημα που δεν έχει απαντηθεί ακόμα από κανέναν. Από τότε που ο Πλάτων (4ος αι. π.Χ.) για πρώτη φορά περιέγραψε στα έργα του Τίμαιος και Κριτίας τη μυθική χώρα της Ατλαντίδος, ξέσπασε μια διαμάχη μεταξύ επιστημόνων για την ανακάλυψη της χαμένης στα βάθη του ωκεανού αυτής ηπείρου. Πολλές προτεινόμενες θεωρίες είναι σοβαρές και επαρκώς τεκμηριωμένες, άλλες πάλι αγγίζουν τα όρια του παραλογισμού και της φαντασίας. Σ’ αυτό το άρθρο θα προσπαθήσουμε, όχι βέβαια να δώσουμε ένα οριστικό τέλος στο ατελείωτο αυτό θέμα, αλλά να ερευνήσουμε κάποιες πτυχές του ζητήματος της χαμένης αυτής ηπείρου.
Η προσπάθεια διερεύνησης του θέματος θα έχει ως σημείο αναφοράς το μύθο της Ατλαντίδος, όπως ακριβώς περιγράφεται στον Πλάτωνα. Το μύθο τον διηγείται ο Κριτίας*, όπως τον άκουσε από το Σόλωνα, ο οποίος με τη σειρά του τον άκουσε από τους Αιγυπτίους ιερείς. Σύμφωνα με το μύθο, λοιπόν, πριν από 11.000 χρόνια περίπου υπήρχε μια νησιωτική αυτοκρατορία, τόσο μεγάλη όσο η Ασία και η Λιβύη μαζί, στον Ατλαντικό Ωκεανό, έξω από τις Ηράκλειες Στήλες (σημ. Γιβραλτάρ), που κατοικείτο από μια ανώτερη και παντοδύναμη φυλή. Το κέντρο της Ατλαντίδος ήταν ένας ανώτατος πολιτισμικά οικισμός που εβασίζετο στην οικονομία και στο εμπόριο. Η εξουσία της χώρας των Ατλάντων επεξετείνετο μέχρι μεγάλου τμήματος της Ευρώπης και της Αφρικής.
Ο Κριτίας αναφέρει πως η Ατλαντίδα δημιουργήθηκε από τον Ποσειδώνα, ο οποίος ρύθμισε και την κατοίκηση του νησιού. Κατείχε ισχυρό ναυτικό και ένα στρατό που διέθετε 10.000 άρματα. Το διοικητικό κέντρο ήταν μια εξέχουσα πόλη πάνω σ’ ένα λόφο με πλάτος περίπου 25 χιλιόμετρα, περιβαλλόμενη από ομόκεντρους δακτύλιους στεριάς και νερού. Η περιτειχισμένη πόλη της Ατλαντίδος διαιρείτο σε τέσσερα τμήματα από ένα σύστημα διωρύγων. Πέρα από την πόλη απλωνόταν μια εύφορη πεδιάδα (η πόλη της Ατλαντίδος είχε κτιστεί πάνω σε ένα παλιό ηφαίστειο με πλούσια ηφαιστειακή τέφρα) μήκους περίπου 530 χιλιομέτρων και πλάτους περίπου 180 χιλιομέτρων που περικλειόταν από μια τεράστια διώρυγα. Ένας ορεινός κυκλικός όγκος περιέκλειε την πεδιάδα, εφοδιάζοντάς την με άφθονο νερό και μεταλλεύματα. Αρχικά οι κάτοικοι της Ατλαντίδος ζούσαν απλή και ενάρετη ζωή τιμώντας τους θεούς. Εν τη παρόδω, όμως, των χρόνων η πλεονεξία και ο πόθος για δύναμη τους έκαναν να ξεχάσουν τους θεούς. Αυτός είναι ο λόγος που ο Δίας καταπόντισε το νησί τους μέσα σε ένα εικοσιτετράωρο. Ο μύθος αυτός αναφέρεται, όπως είπαμε, στον Σόλωνα από Αιγυπτίους ιερείς, κατά τους οποίους η ανάμνηση του γεγονότος έμεινε άθικτη στους Αιγυπτίους, καθώς δεν υπέπεσαν σε εξαφάνιση, όπως ακριβώς οι πρόγονοι των Ελλήνων.
Θα ξεκινήσουμε, κατ’αρχάς, να πούμε ότι ένα ανάλογο φυσικό φαινόμενο συνέβη όντως πριν 12.000 χρόνια περίπου (πριν από 9.000 χρόνια περίπου πριν την εποχή του Σόλωνος) από την εποχή μας. Κατά την μακρινή εκείνη περίοδο σημειώθηκε άνοδος της στάθμης της θαλάσσης στη Μεσόγειο και στον Ατλαντικό ως επακόλουθο της τήξης των πάγων. Επρόκειτο για την τελευταία παγετώδη περίοδο που σκέπασε σχεδόν όλο το βόρειο ημισφαίριο με πάγους. Το κλίμα, όπως είναι φυσιολογικό, επηρεάζει τη βλάστηση και ίσως γι’ αυτό ο Πλάτων μας μιλάει στον Κριτία (110e – 111d) για εντελώς διαφορετικά γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της αττικής γης από αυτά της εποχής του: ήταν εύφορη, με χωμάτινους λόφους αντί για βουνά και ξερότοπους, με δασωμένα βουνά, καρποφόρα δέντρα, άφθονα βοσκοτόπια για τα κοπάδια, τεράστια δέντρα, εύκρατο κλίμα κ.ά. Αυτά τα χαρακτηριστικά θα μπορούσαν να ταιριάζουν σε μια μεταπαγετώδη περίοδο. Βέβαια μετά από αυτόν τον κατακλυσμό εξαιτίας της ανόδου της στάθμης της θαλάσσης θα ακολούθησαν κι άλλοι κατακλυσμοί, που, όμως, να μην ήταν τόσο ακραίοι και καταστρεπτικοί, όσο ο εν λόγω κατακλυσμός πριν 12.000 χρόνια περίπου. Ίσως αυτός να έμεινε βαθιά χαραγμένος στη μνήμη του προϊστορικού ανθρώπου, που μη έχοντας στη διάθεσή του τη γραφή την παρέδιδε από γενιά σε γενιά προφορικά και από μνήμης. Ωστόσο, η προφορική παράδοση ενός τόσο σημαντικού φυσικού φαινομένου ενδέχεται να ενέχει και προσμίξεις δευτερογενών και τριτογενών στοιχείων που προσετέθησαν στη συνέχεια στον κεντρικό πυρήνα του κατακλυσμού με απώτερο αποτέλεσμα τη δημιουργία του μύθου της Ατλαντίδος. Σύμφωνα με το μύθο που εξιστορεί ο Πλάτων, η Ατλαντίδα ήταν έξω από τις Ηράκλειες Στήλες (σημ. Γιβραλτάρ) και είχε έκταση μεγαλύτερη από τη Λιβύη (Αφρική) και την Ασία (Μ. Ασία και Μέση Ανατολή) μαζί. Άρα πριν 12.000 χρόνια από σήμερα θα έπρεπε να υπήρχε μια εκτεταμένη νησιωτική ήπειρος που καταποντίστηκε.
Όσες έρευνες κι αν έχουν γίνει στο βυθό του Ατλαντικού Ωκεανού ή στα προτεινόμενα από πολλούς ερευνητές ως χαμένη Ατλαντίδα νησιά Μπίμινι στις Μπαχάμες δεν έπεισαν τελικά για την ύπαρξη χαμένου πολιτισμού εκεί. Η χαμένη αυτή γη θεωρήθηκε από πολλούς και η ίδια η αμερικανική ήπειρος, ιδιαίτερα η Κ. και Ν. Αμερική. Εκεί πηγές αναφέρουν την ύπαρξη ανθρώπων ψηλών, ξανθών και με γαλάζια μάτια που δεν σχετίζονται με τα υπόλοιπα φύλα. Άλλες περιοχές που προτάθηκαν ήταν τα παράλια των δυτικών ακτών της ευρωπαϊκής ηπείρου, η Γροιλανδία, η Ν. Μεγάλη Βρετανία μέχρι και η Ανταρκτική, κάτω από την οποία πιστεύεται ότι βρίσκεται θαμμένη η Ατλαντίδα, η Ινδονησία, η Ν. Κίνα και πολλές άλλες περιοχές. Όλες αυτές οι προτεινόμενες περιοχές που, βεβαίως, δεν έχουν καμία σχέση η μία με την άλλη και πάνω από όλα δεν συμφωνούν με την περιγραφή του Πλάτωνα που τοποθετεί την Ατλαντίδα σε συγκεκριμένο μέρος, δεν πείθουν και αρχαιολογικά. Ιδιαίτερα δε προτάθηκε ως η γη των Ατλάντων η ευρύτερη περιοχή που καλύπτει το Νότιο Αιγαίο (Θήρα, Κρήτη). Πράγματι στην περιοχή αυτή του Αιγαίου, στην Θήρα, πριν 900(!) περίπου χρόνια από την εποχή του Σόλωνα (6ος αι. π.Χ.), προκλήθηκε μια έκρηξη ηφαιστείου με επακόλουθο παλιρροϊκό κύμα (τσουνάμι) που κατέστρεψε τον πολιτισμό που ήκμαζε στο Αιγαίο, επέφερε ζημιές στην Κρήτη και τους εκεί οικισμούς. Αιγυπτιακά αρχεία που μιλούν για καταστροφή ενός θαλάσσιου πολιτισμού δυτικά της Αιγύπτου υπάρχουν και πιθανότατα εννοούν την Κρήτη, που βρίσκεται κάπως δυτικά από την Αίγυπτο.
Η Κρήτη ήταν γνωστή στους Αιγυπτίους ως το βασίλειο της Κεφτιού που ήταν η χώρα των στηλών που συγκρατούν τον ουρανό. Η λέξη Ατλαντίς σχετίζεται με το μυθικό Τιτάνα Άτλαντα που κρατούσε στις πλάτες του τον Ουρανό (α αθροιστικό + ρ. τλάω/ω = σηκώνω). Τα χαρακτηριστικά των Ατλάντων ταιριάζουν εν πολλοίς και σ’ αυτά των Κρητών: ευημερία, εμπόριο, τεχνολογία, θαλασσοκρατία, ειρηνική ζωή. Άλλες ομοιότητες ήταν ότι υπήρχαν εξωτικά ζώα εξίσου και στους δυο λαούς, όπως π.χ. ταύροι. Ακόμη η καταστροφή επήλθε και στους δυο πολιτισμούς μέσα σ’ ένα εικοσιτετράωρο. Η Ατλαντίδα βρισκόταν πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες, αλλά και στις Κυκλάδες υπάρχουν Στήλες του Ηρακλή. Υπάρχουν όμως και αρνητικά σημεία: η Κρήτη δεν έχει το μέγεθος της μυθικής Ατλαντίδος, όπως περιγράφεται στον Πλάτωνα, αν και σε κάποιο σημείο η περιγραφή του Πλάτωνα δημιουργεί ερωτηματικά για το πραγματικό μέγεθος της Ατλαντίδος, καθώς αναφέρει ότι στο κέντρο του νησιού, κοντά στη θάλασσα, λέγεται πως υπήρχε η πιο όμορφη και εύφορη από όλες τις πεδιάδες και κοντά στο μέσο αυτής της πεδιάδος, περίπου πενήντα στάδια από τη θάλασσα ένας λόφος με όχι μεγάλο μέγεθος. Άλλο στοιχείο που αποβαίνει εις βάρος της εκδοχής αυτής είναι ότι η περιγραφή δεν αναφέρεται σε κατακλυσμό λόγω μιας ηφαιστειακής έκρηξης, όπως αυτό συνέβη στην Κρήτη. Επίσης, αν όντως οι Αιγύπτιοι ιερείς εννοούσαν την Κρήτη ως Ατλαντίδα, τότε γιατί ο Σόλων και ο Πλάτων που την περιγράφει, δεν κατάλαβαν ότι ήταν το ίδιο μέρος; Καμία, λοιπόν, περιοχή από τις προαναφερθείσες και άλλες που δεν αναφέρθηκαν δεν δικαιώνει το μύθο της Ατλαντίδος. Μήπως, τελικά, υπήρξε ένας μύθος, μια επινόηση του ίδιου του Πλάτωνα - αν και ο ίδιος επιμένει ότι υπήρξε μια τέτοια νησιωτική χώρα - μια αλληγορία, πράγμα που συνηθίζει να κάνει στα έργα του ο φιλόσοφος;
Τι μπορεί να θέλει να μας πει ο Πλάτων, αν εκλάβουμε την εξιστόρηση που κάνει για την Ατλαντίδα ως μύθο; Είναι, νομίζω, αποδεκτό ότι ένας μύθος έχει έναν ιστορικό πυρήνα, μια βαθιά στο χρόνο ανάμνηση ενός γεγονότος ή ενός φυσικού φαινομένου, όπως συμβαίνει στην περίπτωση του μύθου αυτού. Είδαμε πιο πάνω ότι ο κατακλυσμός στο μύθο συμπίπτει χρονολογικά με έναν αντίστοιχο κατακλυσμό που έγινε στους προϊστορικούς χρόνους. Αναφερθήκαμε, όπως είδαμε, στην προϊστορική αττική γη που ήταν εύφορη, σε αντίθεση με αυτήν της εποχής του. Όλα αυτά θα μπορούσαν να συνιστούν μια πραγματική εικόνα της περιόδου εκείνης. Θα μπορούσαμε να πούμε πως ήταν ο ιστορικός πυρήνας του μύθου. Με τον καιρό ο μύθος ενδέχεται να εμπλουτίστηκε με στοιχεία από κατοπινές εποχές. Η αναφορά σε μεταλλεύματα, όπως ο χαλκός, ο ορείχαλκος κτλ. μας παραπέμπουν σε εποχές που ο χαλκός είχε μπει στην καθημερινότητα των ανθρώπων (Εποχή του Χαλκού). Η αρχιτεκτονική της πόλης των Ατλάντων είναι χαρακτηριστική και αποτελεί επίσης ένα σημαντικό στοιχείο. Οι ομόκεντροι δακτύλιοι που διώρυγες το χωρίζουν σε τέσσερα τμήματα πιθανότατα να παραπέμπουν σε υπαρκτές πόλεις (βλ. Τροία).
Παρόμοια κτισμένη ήταν και η Τροία (ακόμα και το νεολιθικό Σέσκλο θυμίζει μια τέτοια δόμηση), που επίσης επλήγη από κατακλυσμό μετά την άλωσή της από τους Έλληνες και είχε συνδεθεί με τον Ποσειδώνα (τα τείχη της κατά παράδοση φτιάχτηκαν από τον Ποσειδώνα). Πολλοί βλέπουν στο σχήμα της δόμησης της πόλης το σύμβολο της σβάστικας, του πανάρχαιου συμβόλου της ευημερίας που ήταν διαδεδομένο στους προϊστορικούς λαούς. Ο Ποσειδώνας δικαιολογημένα θεωρείται ο δημιουργός της Ατλαντίδος, γιατί σχετίζεται άμεσα με την ιδιότητά του ως θεού της θάλασσας. Και φτάνουμε τώρα στο να δικαιολογήσουμε τη σύγκρουση Ατλάντων και Αθηναίων και την κατίσχυση των δεύτερων. Αυτό που ενώνει τους δυο πολιτισμούς είναι η δύναμη που έχουν στη θάλασσα. Πίσω από τους Άτλαντες κρύβεται κάποιος υπαρκτός λαός με παράδοση στη θάλασσα, όπως π.χ. οι Μινωίτες, ή είναι ένα αποκύημα της φαντασίας; Παραδοσιακά γνωρίζουμε ότι οι σχέσεις Αθηναίων και Μινωιτών ήταν εχθρικές. Ο Μίνως μάλιστα, όπως αναφέρει ο Πλάτων (Μίνως 320 e – 321d), επιτέθηκε στην Αθήνα, για να εκδικηθεί το θάνατο του γιου του Ανδρόγεω: «Αυτό ήταν το σφάλμα του Μίνωα, που πολέμησε αυτήν εδώ την πόλη, στην οποία υπάρχει πολλή σοφία και ποιητές κάθε είδους…Αυτό ήταν λοιπόν το σφάλμα του Μίνωα, το ότι έγινε μισητός σε μας, και γι’ αυτό έχει αποκτήσει κακή φήμη».Κάπου εδώ σταματάνε οι τυχόν ομοιότητες με τη μινωική Κρήτη. Μήπως αυτές οι εχθρικές σχέσεις με την Αθήνα και η καταστροφή, τελικά, του μινωικού πολιτισμού ήταν γνωστές στους Αιγυπτίους ιερείς μέσω επαφών με Μινωίτες; Μήπως συγχωνεύθηκε αυτή η ιστορία με τον κύριο κορμό της μυθικής Ατλαντίδος; Τα περί Ατλαντίδος διαδόθηκαν στους Αιγυπτίους προφανώς από τους προγόνους των Ελλήνων, καθώς δίδεται στους Έλληνες η χρονική προτεραιότητα ως πολιτισμός κατά χίλια χρόνια (πριν 9.000 χρόνια από την εποχή του Σόλωνα) έναντι των Αιγυπτίων («αρχίζοντας από σας χίλια χρόνια πιο πριν» Τίμαιος 23 e). Η χρονική περίοδος δημιουργίας του πολιτισμού των προγόνων των Ελλήνων συμπίπτει ως δια μαγείας με την περίοδο του κατακλυσμού. Άρα αυτός ο μύθος ίσως να ήταν κατασκεύασμα των Πρωτοαιγαίων που κατοίκησαν τον ελλαδικό χώρο και είχαν ανάμνηση της καταστροφής αυτής. Όταν ήρθαν σε επαφή με την Αίγυπτο, με την οποία, εξάλλου, τους ενώνει ένας κοινός – να το πω πρωτοαιγιακός – πολιτισμός, αν δώσουμε πίστη στα γραφόμενα του Πλάτωνος (Τίμαιος 24 c) που μιλάει για μια θηλυκή θεότητα κρητοαιγυπτιακής προελεύσεως** (Αθηνά – Νηίθ), η οποία δημιούργησε πρώτα τον αιγιακό πολιτισμό στον ελλαδικό χώρο και ύστερα τον πολιτισμό της Αιγύπτου. Για κάποιο λόγο η ανάμνηση αυτού του κατακλυσμού διεκόπη στον ελλαδικό χώρο – ίσως από βίαιες πληθυσμιακές ανακατατάξεις ή από εκτεταμένες γεωφυσικές μεταβολές – και συνεχίστηκε στην Αίγυπτο που είχε περάσει εκεί, όπως είπαμε, από τους Πρωτοαιγαίους.
Αναφερόμενος ο Διόδωρος Σικελιώτης (Ε΄ 57, 3 – 4) για την απώλεια της γνώσης από τους Έλληνες σχετικά με την αστρονομία λέει τα εξής«Όταν, όμως, αργότερα έγινε ο κατακλυσμός στους Έλληνες και από τις βροχοπτώσεις χάθηκαν οι περισσότεροι άνθρωποι, μαζί με κείνους συνέβη να καταστραφούν και τα γραπτά μνημεία, και γι’ αυτήν την αιτία οι αιγύπτιοι, βρίσκοντας την ευκαιρία, ιδιοποιήθηκαν όλα τα περί αστρονομίας και επειδή λόγω της άγνοιάς τους οι Έλληνες δεν μπορούσαν πλέον να επικαλεστούν τις γραπτές μαρτυρίες, ενισχύθηκε η άποψη ότι πρώτοι οι αιγύπτιοι ανακάλυψαν τα άστρα». Κάποια στιγμή καταγράφηκαν σε αρχεία μετά τη διάδοση της γραφής στην Αίγυπτο και έκτοτε πιθανότατα να δημιουργήθηκαν προσμίξεις από ετερόκλητα στοιχεία, όπως κάποια που προαναφέραμε. Ο Σόλωνας, βεβαίως, δεν είχε γνώση όσων αφορούσε το πανάρχαιο παρελθόν της φυλής του, που στην ουσία δεν ήταν, διότι ο ίδιος εκπροσωπούσε τον Έλληνα που αντιπροσωπεύει έναν εκπρόσωπο της υποομάδας των Πελασγών διαφορετικό πολιτισμικά από το υπόστρωμα της υποομάδας του πολιτισμού του Αιγαίου. Στα πολύ πανάρχαια προϊστορικά χρόνια ανάγονται μύθοι για κατακλυσμούς που έπληξαν τον τότε κόσμο και ειδικά τον μεσογειακό. Ο πρώτος (μετακατακλυσμιαίος) άνθρωπος φαίνεται πως ήταν κάποιος κοινός πρόγονος λαών του μεσογειακού και περιμεσογειακού χώρου και του χώρου που επεξετάθη πέρα από αυτόν. Οι Ινδοί λ.χ. ονομάζουν τον άνθρωπο που εσώθη από τον κατακλυσμό ΜΑΝΟΥ, στη Φρυγία ο πρώτος βασιλεύς ονομάζεται ΜΑΝΗΣ (ή ΜΗΝ στο ΜΗΝ Φαρνάκης), στην Αίγυπτο ο πρώτος βασιλεύς που συνένωσε τη χώρα ονομάζεται ΜΗΝΗΣ, στους Γερμανούς πάλι ονομάζεται ο πρώτος άνθρωπος ΜΑΝΟΥΣ. Όλες αυτές οι ονομασίες αν δεχτούμε ότι έχουν κοινή καταγωγή, μπορούμε να υποθέσουμε πως η αρχική αφετηρία θα έπρεπε να ήταν μια περιοχή, όπου για πρώτη φορά ο άνθρωπος της μετακατακλυσμιαίας περιόδου θα ονομαζόταν ΜΝ (παραλείποντας τον διαφορετικό από λαό σε λαό στη λέξη φωνηεντισμό). Η λέξη αυτή για τον μετακατακλυσμιαίο άνθρωπο θυμίζει καταπληκτικά τη λέξη ΜΗΝΗΝ (=ημισέληνο). Η ημισέληνος ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στην Μινωική Κρήτη, αλλά και στην ευρύτερη Ανατολή. Τι συμβόλιζε, όμως, η ημισέληνος για τον προϊστορικό άνθρωπο; Σίγουρα ήταν η μία από τις τέσσερις φάσεις της Σελήνης (οι άλλες είναι: αρτίτοκος, αμφίκυρτος, πανσέληνος), αλλά πέρα από αυτό η ημισέληνος και οι άλλες μεταβολές που γίνονταν στη σελήνη είχε γεμίσει με δέος τον άνθρωπο. Το γέμισμα και το λιγόστεμα της σελήνης συνεδέθη τόσο με τη φθορά και την αναγέννηση, όσο και με την πλημμύρα και την άμπωτη (γέμισμα και λιγόστεμα αντίστοιχα των υδάτων), που τόσο πολύ ταλαιπωρούσαν τον άνθρωπο. Η σύγχρονη αστρονομία δέχεται την επίδραση της σελήνης στο φαινόμενο της πλημμυρίδος και της άμπωτης, αλλά και η επίδρασή της στον ανθρώπινο οργανισμό αποτελούμενο από 80% διαφόρων υγρών είναι καταλυτική, και έτσι μόνο θα μπορούσε κανείς να εξηγήσει και τη ΜΗΝΙΝ (=οργή) ως μια ΜΑΝΙΑ εν είδει σεληνιάσματος. Τα ιερά κέρατα στη Μινωική Κρήτη, τα κέρατα του ΜΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ταύρου, δε είναι παρά η προσωποποίηση της ίδια της ημισελήνου. Ο ίδιος, επομένως, ο ΜΙΝΩΣ, ο οποίος είναι «παλαίτατος ων ακοηι ίσμεν» κατά τον Θουκυδίδη, ο αρχαιότερος βασιλεύς μετά τον κατακλυσμό, είναι η προσωποποίηση του ιερού ταύρου και ως γυναίκα του παίρνει την ιερή αγελάδα, την Πασιφάη (=ολοφώτεινη), εκπροσωπώντας ίσως το γέμισμα και το λιγόστεμα με τη σειρά τους. Αν συσχετιστεί το γεγονός ότι η Ατλαντίς αναφέρεται πως συνέβη εκεί που δύει ο Ήλιος και ότι εκεί κατά κανόνα ο κόσμος είναι μαρκαρισμένος με το θάνατο και με τρομακτικά όντα (βλ. Γοργώ, Στύξ κτλ), είναι το βασίλειο της Νυκτός και των Νεκρών (σχετικά με τα μεγαλιθικά μνημεία οι ειδικοί μιλάνε για ταφικά μνημεία, αλλά και παρατηρητήρια σεληνιακά και ηλιακά ευρισκόμενα όλα στην Δυτική Ευρώπη). Ακόμη ταύρος θυσιαζόταν στις νεκρικές τελετές, ζώο, όπως παρατηρούμε, σεληνιακό και γονιμικό. Η αέναη εναλλαγή ζωής και θανάτου είχε βαθιές καταβολές στο χρόνο. Ο μύθος για την Ατλαντίδα τελειώνει με την εκδίκηση του Διός εξαιτίας της υπέρβασης των ατλάντων από της ανομίες τους. Σε επίπεδο ηθικοθρησκευτικό έχουμε τον τέλειο μετασχηματισμό του στοιχείου, όπως είδαμε, φθοράς και αναγέννησης, στο στοιχείο υπέρβασης και τιμωρίας, σε ηθικό πια επίπεδο (όπως ανταποκρίνεται πια στην αρχαϊκή εποχή που ζει ο Σόλων).
Το έργο Κριτίας, στο οποίο περιγράφεται λεπτομερώς η Ατλαντίς, μένει ανολοκλήρωτο και μας κλείνουν έτσι για πάντα οι πόρτες στο να μάθουμε τι ακριβώς συνέβη. Ήταν τελικά υπαρκτή η Ατλαντίς, έτσι όπως την περιέγραψε ο Πλάτων ή ήταν μια δική του επινόηση, που αν μη τι άλλο είχε σκοπό να διδάξει. Ο μαθητής του πάντως ο Αριστοτέλης μας λέει ξεκάθαρα ότι ο ίδιος που επινόησε την Ατλαντίδα, ο ίδιος την κατέστρεψε. Όπως και να έχει το πράγμα, πάντα θα μας γοητεύει αυτός ο μύθος, ακριβώς επειδή είναι μύθος και όχι ιστορικό γεγονός (προς το παρόν τουλάχιστον!).
* Ο μύθος της Ατλαντίδος κοινοποιήθηκε από κάποιον Αιγύπτιο ιερέα στον Σόλωνα, όταν αυτός ευρίσκετο στην Σάιν της Αιγύπτου. Έτσι φαίνεται τουλάχιστον πως ο μύθος προέρχεται από αιγυπτιακές πηγές. Αποδέκτης, ωστόσο, αυτού του μύθου και αναδιηγητής αυτού του μύθου δεν ήταν όλη η αθηναϊκή κοινωνία, αλλά, αρχικά τουλάχιστον, μόνον η αριστοκρατική γενιά, στην οποία ανήκε ο Σόλων και, όπως θα δούμε, και ο Κριτίας, αλλά και ο ίδιος ο Πλάτων. Είναι, λοιπόν, θα λέγαμε, ένας μύθος που έχει γίνει παρακαταθήκη εντός αυτής της παλαιοαριστοκρατικής οικογενείας. Πώς έχουν τα πράγματα με βάση τα στοιχεία που έχουμε από τον Τίμαιο σχετικά με τον αποδέκτη και αναδιηγητή αυτού του μύθου; Αυτός που πρώτος άκουσε τον μύθο και τον διηγήθηκε για πρώτη φορά ήταν ο Σόλων, ο γνωστός νομοθέτης και ποιητής. Ο Σόλων γεννήθηκε το έτος 640 π.Χ. Από αλλού γνωρίζουμε, χωρίς να είμαστε βέβαιοι γι’ αυτό, ότι, αφού νομοθέτησε στην Αθήνα έφυγε για δέκα χρόνια, για να μην αναγκαστεί να αλλάξει κάποιον από τους νόμους που θέσπισε. Το έτος που ήταν επώνυμος άρχων ο Σόλων στην Αθήνα και νομοθέτησε ήταν το 594 π.Χ. Επομένως, αν δεν είχε εγκαταλείψει και πιο νωρίς την πόλη, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι στην Αίγυπτο ευρέθη μετά το 594 π.Χ. Ήταν δηλαδή σε ηλικία 54 ετών. Σε αυτόν που διηγήθηκε την ιστορία αυτή, στον Κριτία, ήταν ενενήντα ετών. Με τον πατέρα του Κριτία, Δρωπίδη, είχε κάποια συγγένεια και πολύ στενή φιλία (Τίμαιος 20e) που ήταν και προπάππους του νεώτερου Κριτία. Έτσι μιλάμε για Κριτία Α΄ και Κριτία Β΄, ο ένας είναι ο παππούς και ο άλλος ο εγγονός. Ο εγγονός, ο Κριτίας Β΄, ήταν τότε δέκα ετών όταν άκουσε με την σειρά του την ιστορία (Τίμαιος 21e). Αν αφαιρέσουμε από το 594 π.Χ. δέκα χρόνια τότε έχουμε την χρονολογία 584 π.Χ., πιθανόν έτος επιστροφής του Σόλωνος (τότε πια θα ήταν 64 ετών) στην Αθήνα. Τότε ενδεχομένως θα πρέπει να τοποθετήσουμε την διήγηση του. Ο Κριτίας Β΄, γεννημένος πιθανόν το έτος 594 π.Χ., για να είναι δέκα ετών, όταν θα πρωτοάκουσε την ιστορία από τον μόλις επιστρέψαντα Σόλωνα, είχε εγγονό με τη σειρά του τον Κριτία Γ΄, τον γνωστό σοφιστή, αλλά και ένα εκ των Τριάκοντα κατά το έτος 404 π.Χ. Ο Κριτίας Γ΄ υπήρξε θείος της μητρός του Πλάτωνος Περικτιόνης. Συνεπώς, αυτή θα έπρεπε να ήταν η γενιά του Πλάτωνος (από την μεριά της μητρός του) που έφτανε πίσω στον Σόλωνα. Νομιμοποιούμαστε, λοιπόν, να λέμε ότι η ιστορία της Ατλαντίδος διατηρήθηκε εντός της παλαιοαριστοκρατικής αυτής οικογενείας. Η χρονολογία δράσης του Τιμαίου, σύμφωνα με τον Α.Ε. Taylor, είναι το 421 π.Χ. (όταν δηλαδή ο Πλάτων ήταν έξη ετών), εποχή της Νικιείου Ειρήνης. Η συγγραφή, ωστόσο, του έργου γίνεται πολύ αργότερα.
Ας έρθουμε λοιπόν να δούμε τι σχέσεις συνέδεαν τους Έλληνες με τους Αιγυπτίους. Δεν ήταν η πρώτη φορά που πήγε με τον Σόλωνα κάποιος Έλληνας στην Αίγυπτο. Πριν πάει ο Σόλων στην Αίγυπτο, ήδη μερικά χρόνια πιο μπροστά είχε ιδρυθεί μια πανελλήνια εμπορική αποικία στην Ναύκρατη στις εκβολές του δέλτα του Νείλου. Στις εκβολές του δέλτα του Νείλου ήταν και η πόλις Σάις, στην οποία άκουσε τον μύθο από τους ιερείς. Επομένως, μπορεί κανείς να φανταστεί ότι ο Σόλων επισκέφτηκε την ελληνική αποικία Ναύκρατη και βρέθηκε επίσης στην διπλανή πόλη Σάιν. Οι ιερείς της Σάιδος ήξεραν για μια ηπειρωτική νήσο έξω από της Ηράκλειες Στήλες που καταποντίστηκε και είχε ανεπτυγμένο πολιτισμό. Μάλιστα δε αυτή η νήσος ευρίσκετο δυτικά της Αιγύπτου, και εύκολα πάει το μυαλό κανενός στην Κρήτη που καταστράφηκε από την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης κατά τα μέσα περίπου του 17ου αι. π.Χ. Δεν σταματάει εκεί όμως η ιστορία αυτή, αλλά έχει ακόμα μια παλαιότερη παράδοση. Στην δεκαετία του 630 και 620 π.Χ. περίπου ένας Σάμιος θαλασσοπόρος και έμπορος ο Κωλαίος πηγαίνοντας προς την Αίγυπτο, με την οποία οι εμπορικές σχέσεις δεν έπαψαν ποτέ να υπάρχουν, βρέθηκε με το πλοίο του σε ισχυρούς ανέμους. Έτσι ξαφνικά ευρέθη έξω από τις Ηράκλειες Στήλες στην περιοχή της Ισπανίας Ταρτησσό. Η έκπληξη και ο φόβος ήταν τόσο μεγάλος, αλλά και η χαρά της σωτηρίας τόσο μεγάλη, ώστε επιστρέφοντας στην Σάμο αφιέρωσε ένα πλοίο και έναν χάλκινο λέβητα στην θεά Ήρα. Η εμπειρία αυτή μπορεί ενδεχομένως να συνέβαλε στον σχηματισμό του μύθου της έξω από τις Ηράκλειες Στήλες Ατλαντίδος. Στον Τίμαιο 25 d λέγεται ότι υπάρχει λάσπη κάτω από την επιφάνειας της θάλασσας λόγωι του καταποντισμού. Το ίδιο αναφέρει και ο Αριστοτέλης στα Μετεωρολογικά Β, Ι, 354, 22. Η ύπαρξη αυτής της λάσπης θα έδινε την εντύπωση σε κάποιον ότι κάτω από την επιφάνεια του νερού βρίσκεται βυθισμένη μια πόλη ή ένα ολόκληρο νησί. Τα αίτια βέβαια θα μπορούσαν να είναι εντελώς διαφορετικά. Η εμπειρία αυτή θα είχε γίνει γνωστή και στους Αιγυπτίους που θα φαντάζονταν ότι πέρα στον Ωκεανό υπάρχει ένα κομμάτι γης κάτω από το νερό. Δεν εξηγεί όμως το πώς ο Πλάτων λέγει για την μεγάλη ήπειρο, που κατά πολλούς είναι η Αμερική. Εδώ θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην Ταρτησσό (όνομα παρόμοιας ρίζας με τον Τάρταρο του κάτω κόσμου) υπήρχε κάποιο εμπορικό κέντρο ή και ενδεχομένως κάποιο πιο παλιό θρησκευτικό κέντρο λατρείας των νεκρών (όπως υπάρχουν πολλά σε όλη την Δυτική Ευρώπη), καθότι η Δύση (πέρα του Ωκεανού) ήταν ταυτισμένη με τον κάτω κόσμο στην σκέψη των αρχαίων. Δεν είναι απίθανο από κει να διενεργούνταν (από Αιγυπτίους και από Έλληνες) διαδρομές κατά μήκος των ευρωπαϊκών ακτών, αλλά και απέναντι στην μεγάλη Ήπειρο. Άλλωστε στον Τίμαιο 24 e γίνεται λόγος για το πορεύσιμον του Ωκεανού λόγωι αυτής της λάσπης. Στην Οδύσσεια λ 158 συμπεραίνεται ότι ο Ωκεανός διασχίζεται με ευεργέα νηα, με καλοφτιαγμένο δηλαδή πλοίο.
Για την καταστροφή του Ατλαντικού πολιτισμού υπεύθυνη ήταν η αλαζονική συμπεριφορά των κατοίκων που τιμωρήθηκε από τον Δία. Το σχήμα ύβρις – νέμεσις- τίσις που είναι καθαρά αρχαϊκό σχήμα συνδέεται και με τον τρόπο σκέψης ενός αριστοκράτη. Γι’ αυτό θα πρέπει να θεωρήσουμε αριστοκρατικής προελεύσεως το πνεύμα που υπάρχει στο τέλος του ημιτελούς έργου Κριτία, και δη της οικογενείας του Σόλωνος. Πιθανόν ο μύθος εχρησιμοποιήθη από την αριστοκρατικήν οικογένειαν ως όπλον πολεμικής εναντιον των εμπόρων πρός διατήρησιν των αριστοκρατικών ιδανικών. Οι ασχολίαι με την θάλασσαν κάνουν τον άνθρωπον να περιφρονεί την παράδοσιν, τους θεούς και γίγνεται αλαζών, κοντολογίς διαφθείρει τα παλαιά αριστοκρατικά ήθη. Στο έργο του Ευνομία ο Σόλων μας δίνει μια γεύση αυτής της εικόνας. Ήδη στον πρώτο στίχο μας λέει: «Η πόλη η δική μας δεν πρόκειται να χαθεί, όσο εξαρτάται από του Δία τις αποφάσεις και από τις διαθέσεις των μακάριων θεών…..μαζεύουν πλούτη ενδίδοντας στην αδικία και, μη φειδόμενοι των περιουσιών, ούτε των ιερών ούτε του δημοσίου, κλέβουν προκλητικά από παντού, και ούτε στης Δικαιοσύνης τα σεβάσμια θεμέλια δεν αποδίδουν τον προσήκοντα σεβασμό, της Δικαιοσύνης που κρατά σφραγισμένο το στόμα της, έχει όμως πλήρη συνείδηση όσων γίνεται και όσων έγιναν, και κάποια στιγμή μέσα στον χρόνο καταφτάνει για να επιβάλει ποινές.» Έτσι λοιπόν βλέπουμε πως υπάρχει το αντίστοιχο παράλληλο με το τέλος του ημιτελούς έργου Κριτία σε ένα έργο του Σόλωνα. Ο Πλούταρχος στον Βίο του Σόλωνος (κεφ. 31) μας λέγει ότι το θέμα της Ατλαντίδος είχε απασχολήσει και τον ίδιο τον Σόλωνα, αλλά πιθανώς λόγωι της προκεχωρημένης ηλικίας του το άφησε ημιτελές, όπως και ο Πλάτων δηλαδή (Κατάρα έπεσε;;;).
** πιθανόν η Νηίθ - Αθηνά να ήτο κρητοαιγυπτιακής προελεύσεως. To όνομά της ανευρίσκεται εις αυτό της Φαραώ της 6ης δυναστείας Νίτωκρις (=το κορίτσι από την Κρήτη). Το όνομά της εμφανίζεται εις τον Ηρόδοτον και τον Μανέθωνα.
ΤΕΥΤΑΜΟΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου