Τα κυριώτερα νομοθετικά έργα των βυζαντινών χρόνων

Την των όντων ο Θεός σύστασιν δημιουργήσας εν κόσμω

και ευταξία το παν συναρμόσας, δακτύλω τε ιδίω νόμον

εγχαράξας ταις πλαξίν ενδηλώσας αριδηλότατα, ως αν

δι' αυτού το των ανθρώπων φύλον ευ διατιθέμενον μη

αναισχύντως επιπηδά τω ετέρω θάτερος, μήτε μην ο κρείττων

τον ελάττονα καταβλάπτη, αλλά πάντα δικαίω σταθμώ

διαταλαντεύηται, διά τούτο και την ημετέραν γαληνότητα

τα ρηθησόμενα νόμων εχόμενα διαθείναι ευδόκησεν, ως

αν ευσχημόνως το ανθρώπινον γένος πολιτεύηται και μη

θάτερος καταδυναστεύη θατέρου.

Προοίμιον Επαρχικού Βιβλίου (Σπύρου Τρωιάνου: Οι πηγές του Βυζαντινού Δικαίου)

Ι. Εισαγωγικός κατατοπισμός του αναγνώστη σχετικά με τη βυζαντινή νομοθεσία

Η Νομοθετική δραστηριότητα των Βυζαντινών υπήρξε εξόχως παραγωγική. Το Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος, από τα πρώτα βήματα του, φρόντισε για τη συστηματική καταγραφή των νόμων και την ασφαλή κωδικοποίηση τους σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής, απόρροια της μετεξελίξεως του παλαιού Ρωμαϊκού Imperium σε μία χριστιανική αυτοκρατορία με ισχυρή την επιρροή του ελληνικού πνεύματος. Με αυτό τον τρόπο το Ρωμαϊκό Δίκαιο μετεξελίχθη, αφενός μεν επί Ρωμαϊκών μεν βάσεων, αφετέρου δε έχοντας εμβολιαστεί βαθιά τόσο από το Ελληνικό στοιχείο, όσο και από τον Χριστιανισμό. Οι αρχές του, περί ισονομίας, δικαιοσύνης και φιλανθρωπίας, παρέπεμπαν σαφώς, τόσο στην κλασσική Ελλάδα, όσο και στη νεότευκτη Χριστιανική πίστη. Βεβαίως, σε αρκετά σημεία, η νομοθεσία εμφανίζεται απολυταρχική, τέλεια συνυφασμένη όμως με τις επιταγές της τότε εποχής που ήθελε τον αυτοκράτορα ως «Ελέω Θεού Μονάρχη». Με αυτά τα δεδομένα θα εξετάσουμε τα νομοθετικά έργα στη Βυζαντινή αυτοκρατορία.

ΙΙ. Τα κυριότερα νομοθετικά έργα στο Βυζάντιο

Λέγοντας όμως περί Δικαίου, ας ρίξουμε μία ματιά στα κυριότερα Νομοθετικά έργα των Βυζαντινών χρόνων. Η πρώτη απόπειρα, έλαβε χώρα επί των ημερών του αυτοκράτορος Θεοδοσίου του Β’ τον 5^ο αιώνα, όταν το έτος 438 εξεδόθη ο «Θεοδοσιανός Κώδικας» (Codex Theodosianus)⁴. Καταβλήθηκε τότε μία προσπάθεια σύντμησης και κωδικοποίησης της υφισταμένης νομοθεσίας. 

Το επόμενο, αλλά ταυτοχρόνως και πιο καθοριστικό βήμα ως προς την ολοκλήρωση του Θεοδοσιάνειου εγχειρήματος, έγινε την εποχή του Ιουστινιανού τον 6^ο αιώνα, μέσω της κωδικοποιήσεως του Ρωμαϊκού Δικαίου, σε ένα σώμα υλικού, το λεγόμενο και «Corpus Iuris Civilis»⁵, που αποτελείτο από τέσσερα μέρη. Το πρώτο μέρος ονομάζονταν «Ιουστινιάνειος Κώδιξ» (Codex Iustinianus)⁶ και περιελάμβανε κωδικοποιημένες τις αυτοκρατορικές διατάξεις μέχρι την εποχή του. Το δεύτερο μέρος, «Οι Πανδέκται» (Digesta)⁷, ήταν μία συλλογή αποσπασμάτων από διάφορα έργα διακεκριμένων Νομομαθών. Σκοπός της συλλογής αυτής ήταν να αναδείξει τις απόψεις τους πάνω σε διάφορα νομικά ζητήματα. Το τρίτο μέρος είχε τον τίτλο «Εισηγήσεις» (Instituta)⁸ και αποτελούσε, στην ουσία, μία σύνοψη, ένα πρακτικό εγχειρίδιο θα λέγαμε στα χέρια των σπουδαστών των Νομικών Επιστημών. Τέλος, οι «Νεαραί» (Novellae),⁹ που πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι εγράφησαν στην Ελληνική, αποτελούσαν τα νομοθετικά διατάγματα μετά τη σύνταξη του Ιουστινιάνειος Κώδικος. Βρισκόμαστε, εξάλλου, στον 6ο αιώνα όπου η Λατινική έχει υποχωρήσει σχεδόν ολοκληρωτικά στο Βυζάντιο. 

Αργότερα, κατά τον 8^ο αιώνα, ο αυτοκράτωρ Λέων ο Γ΄ (ιδρυτής της Συρικής δυναστείας ή γνωστότερης ως Ισαυρικής) θέσπισε την «Εκλογή των Νόμων», η οποία ήταν μία σύντομη περίληψη του Corpus Iuris Civilis, προσαρμοσμένη όμως στις ανάγκες της εποχής του. Το πνεύμα της νέας συλλογής θέτει σε πρώτο πλάνο την χριστιανική φιλανθρωπία, αν και ορισμένες ποινές ήταν εξαιρετικά σκληρές, μαρτυρώντας αραβικές επιρροές. 

Την εποχή της Μακεδονικής Δυναστείας, τώρα, – μέσα 9^ου έως μέσα 11^ου – βλέπουμε μία σημαντική και αξιόλογη παραγωγή Νομοθετημάτων. Έτσι έχουμε την συλλογή «Εισαγωγή ή Επαναγωγή»¹⁰, στην οποία γίνεται για πρώτη φορά αναφορά για την ανεξαρτησία του Πατριαρχικού Λόγου. Λίγο αργότερα, πάλι κατά τον 9^ο αιώνα, παρουσιάζεται και ο «Πρόχειρος Νόμος»¹¹. Ακολουθεί η παρουσίαση των «Βασιλικών»¹², του δεύτερου πιο σημαντικού κώδικα μετά τον Ιουστινιάνειο. Πρόκειται για μία μεγάλη συλλογή που περιελάμβανε εξήντα βιβλία. 

Άλλα, μικρότερης σημασίας Νομικά Έργα που παρουσιάστηκαν τους επόμενους αιώνες ήταν: «Η μεγάλη Σύνοψις των Βασιλικών»¹³ στα μέσα του 10^ου αιώνος, «Ο Τιπούκειτος»¹⁴ τον 11^ο, «Η Σύνοψη των Νόμων»¹⁵ επίσης τον 11^ο, «Το Πόνημα Νομικόν»¹⁶ τον ίδιο αιώνα, όπως και «Η Πείρα».¹⁷ Εξαίρεση αποτέλεσε η «Εξάβιβλος»¹⁸ του Κωνσταντίνου Αρμενοπούλου, η πιο αξιόλογη συλλογή της Υστέρου Βυζαντινής περιόδου. Αξίζει να σημειωθεί ότι το αστικό δίκαιο στο νεοελληνικό κράτος βασίστηκε για αρκετές δεκαετίες στην Εξάβιβλο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.      Μ. Ανάστος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδόσεις Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1978, Τόμοι Ζ, Η, Θ.

2.      Β. Πέννα, «Βυζαντινοί θεσμοί» στο Χ. Γάσπαρης κ.ά Βυζάντιο και Ελληνισμός, Εκδόσεις Ε.Α.Π, Πάτρα, 1999.

3.      Σπύρος Ν. Τρωιάνος, Οι πηγές του Βυζαντινού Δικαίου, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1999.

4.  VASILIEV, Ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, Μετάφραση Δημοσθένης Σαβράμης, Εκδόσεις Μπεργάδη, Αθήνα, 1990.

5. Ιωάννης Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό κράτος, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2001.