Η Αθηναϊκή Δημοκρατία υπήρξε το μέγιστο πολιτειακό επίτευγμα στην αρχαία Ελλάδα. Με αφορμή το απόσπασμα από τις Ικέτιδες του Ευριπίδη, θα επιχειρήσουμε μια κατάδυση στα ενδότερά της Αθηναϊκής δημοκρατίας, με στόχο να επισημάνουμε τις θετικές και αρνητικές όψεις της, όπως αποτυπώνονται στον διάλογο του αποσπάσματος μεταξύ του Θησέως και του Θηβαίου κήρυκα.
I. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΚΑΙ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΘΕΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΡΝΗΤΙΚΩΝ ΟΨΕΩΝ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
Στο απόσπασμα από τις Ικέτιδες του Ευριπίδη, διακρίνουμε μία αντιπαράθεση μεταξύ του Θησέως και ενός Θηβαίου κήρυκα. Αμφότεροι πρεσβεύουν δύο διαμετρικά αντίθετες απόψεις, τις οποίες και εκφράζουν με ρητορικώς συντεταγμένες ρήσεις. Ο Θησέας, ο κατ΄εξοχήν Αττικός ήρωας, συνδέει το όνομά του με την νίκη της Δημοκρατίας, όπως επίσης και με τον συνοικισμό των Αθηνών. Σε αντίθεση ο κήρυκας εκπροσωπεί την παλαιότερη τάξη της Αριστοκρατίας. Εδώ, διακρίνουμε την απαρχή της ιδρύσης της Πόλης-Κράτους.
Ο Θησέας, στο ξεκίνημα των λόγων του αποκρίνεται στον συνομιλητή του τονίζοντάς του ότι, η πόλη του δεν εξουσιάζεται από κάποιον συγκεκριμένο δυνάστη. Αντίθετα, κυβερνάται από τους πολίτες της, οι οποίοι μάλιστα εναλλάσσονται στα αξιώματα, ανεξαρτήτως από το αν είναι πλούσιοι ή φτωχοί. Πράγματι, η θεμελίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος από τον Κλεισθένη κατέστησε συμμέτοχες στην διακυβέρνηση της Πόλης-Κράτους όλες τις κοινωνικές τάξεις. Εδώ να σημειώσουμε την επισήμανση του Αριστοτέλη ότι ο Κλεισθένης έδωσε το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη σε πολλούς μετοίκους και απελεύθερους, τους λεγόμενους Νεοπολίτες1.
Ο Κλεισθένης προχώρησε σε ριζικές καινοτομίες. Διαίρεσε την Αττική σε δέκα φυλές. Οι δέκα φυλές τώρα υποδιαιρέθηκαν σε δέκα τριττύες2 και σε εκατό δήμους. Από αυτές τις δέκα φυλές προέρχονταν οι Δέκα Στρατηγοί που ήταν από τα ανώτατα αξιώματα και οι οποίοι εκλεγόντουσαν όλοι οι υπόλοιποι Άρχοντες και οι Πεντακόσιοι Βουλευτές. Κάθε φυλή, που αντιπροσωπεύονταν από πενήντα βουλευτές, ασκούσε την εξουσία για ένα δέκατο του έτους ως πρυτανεύουσα. Η ανάδειξη τόσο των Βουλευτών, όσο και των περισσοτέρων αρχόντων γίνονταν με κλήρωση. Η θητεία τους ήταν ενιαύσιος και δεν μπορούσε να ανανεωθεί. Επιπρόσθετα λειτουργούσε το δικαστήριο της Ηλιαίας που τα μέλη της επίσης κληρώνονταν. Για να στηρίξει, τέλος, τις μεταρρυθμίσεις του, εξασφαλίζοντας παράλληλα την ομαλή και απρόσκοπτη λειτουργία του νέου πολιτεύματος, εισήγαγε τον οστρακισμό3. Η συγκεκριμένη διαδικασία συνίστατο στην δυνατότητα της Εκκλησίας του Δήμου, ως ανώτατου πολιτειακού οργάνου στην Αθηναϊκή Δημοκρατία, να εξορίσει κατόπιν ψηφίσματος σε όστρακα, οποιονδήποτε πολίτη που ήταν ύποπτος για την επιβολή τυραννικού καθεστώτος.
Σημαντική τομή επίσης για την Δημοκρατία υπήρξε η καθιέρωση της «μισθοφορίας» που θεσμοθέτησε ο Περικλής. Έτσι, έχουμε τον Ηλιαστικό Μισθό4 για τα μέλη της Ηλιαίας, τον Βουλευτικό για τους Βουλευτές και τους μισθούς των αρχόντων.
Τέλος, για την αποφυγή φαινομένων διαφθοράς από τους κατέχοντες τα πολιτειακά αξιώματα, θεσπίστηκαν διάφορα μέτρα όπως η υποχρέωση, κυρίως των υποψηφίων Αρχόντων πριν αναλάβουν υπηρεσία, να περάσουν από τη Δοκιμασία5. Επρόκειτο για μία προκαταρκτική εξέταση για το αν είχαν τα τυπικά προσόντα για την θέση. Ένα άλλο μέτρο ήταν η υποχρέωση του Λόγου6, που αφορούσε κυρίως τους κατέχοντες αξιώματα σε οικονομικές υπηρεσίες. Ακόμη, υπήρχε η Επιχειροτονία7, που ήταν ο έλεγχος των πεπραγμένων της διαχείρισης σε τακτά χρονικά διαστήματα. Για να ολοκληρώσουμε με την Εύθυνα8, την τελική απολογιστική έκθεση για την θητεία τους.
Αφού αναφερθήκαμε στην περιγραφή των θεσμών της Δημοκρατίας, στη συνέχεια θα εστιάσουμε στην ουσία των λόγων του Θησέως, όπου αναλύει στο τι συνίσταται η Δημοκρατία. Από τους λόγους του, λοιπόν, συνάγεται το συμπέρασμα ότι δύο είναι οι θεμελιώδεις αρχές του δημοκρατικού πολιτεύματος. Αυτές είναι η Λαϊκή κυριαρχία και η Ισότητα των πολιτών η οποία μεταφράζεται στο τρίπτυχο της Ισονομίας, της Ισηγορίας και της Ισοκρατίας9. Η ισονομία θεωρούσε ίσους τους πολίτες απέναντι στους νόμους. Επιτυγχάνονταν έτσι ο σκοπός της εξισώσεως των αριστοκρατικής καταγωγής πολιτών με τους υπολοίπους. Το γεγονός, άλλωστε, της ομοιόμορφης αναγραφής των ονομάτων, για όλους τους πολίτες, συνιστούσε την κατάργηση της διάκρισης ανάμεσα σε αριστοκρατικά και ταπεινά γένη. Το φυλοκρινείν10, εξάλλου, απαγορεύθηκε με νόμο και έτσι εξέλιπε ένας ακόμη σημαντικός λόγος που παραβίαζε την γενικότερη ισότητα μεταξύ των Αθηναίων. Επιπρόσθετα, η πολιτεία είναι απρόσωπη και κυβερνάται από τους νόμους, οι οποίοι ψηφίζονται από την Εκκλησία του Δήμου.
Η Ισηγορία, τώρα, κατοχύρωνε τη δυνατότητα των πολιτών να αγορεύουν εξίσου στην Εκκλησία του Δήμου, με επιχειρήματα και απόψεις. Θεμελίωνε, δηλαδή, το δικαίωμα που παρέχονταν στον οποιοδήποτε ελεύθερο πολίτη να μιλά επί ίσοις όροις για τα κοινά ενώπιον των συμπολιτών του, σε συνδυασμό, βέβαια, με την ελεύθερη έκφραση γνώμης, την παρρησία. Η παρρησία ήταν πολύ σημαντική, διότι μέσω αυτής εκφράζεται η θεμελιώδης αρχή της ελευθερίας. Η ίδια, άλλωστε, συμβάλλει τα μέγιστα στην διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Τρανό παράδειγμα ο Περικλής, ο οποίος κατόρθωσε να ξεχωρίσει, κυρίως λόγω της ρητορικής δεινότητας του.
Τέλος, η Ισοκρατία σήμαινε ότι το κράτος ανήκε εξίσου σε όλους τους πολίτες. Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται η απόλυτη ισότητα στην εξουσία. Στην Εκκλησία του Δήμου συμμετέχουν όλοι οι άρρενες πολίτες άνω των δεκαοκτώ ετών. Όλοι οι πολίτες έχουν το δικαίωμα, αλλά και την υποχρέωση, να αναλάβουν οποιοδήποτε από τα υπάρχοντα κρατικά αξιώματα. Βέβαια, μέχρι αυτό να γίνει πράξη, χρειάσθηκε να περάσουν μερικές δεκαετίες από την Κλεισθένεια μεταρρύθμιση. Επιπρόσθετα, η πολιτεία είναι απρόσωπη και κυβερνάται από τους νόμους, οι οποίοι ψηφίζονται από την Εκκλησία του Δήμου.
Ο Αττικός Ήρωας, όμως, αναφέρεται και στην παιδεία, δίνοντάς της βαρύνουσα σημασία. Ο ανθός των νέων είναι το μέλλον της πόλης. Η μόρφωσή τους και όλη η εν γένει μύησή τους στα δημοκρατικά ιδανικά αποτελεί εχέγγυο για την Αθηναϊκή Δημοκρατία. Ένας τύραννος, εξάλλου, δεν αισθάνεται καθόλου καλά με την παρουσία ιδιαίτερα της αφρόκρεμας της νεολαίας, των ευφυών νέων δηλαδή, για αυτό τον λόγο τους θανατώνει φοβούμενος την εξουσία του.
Μέχρι εδώ, λοιπόν, εξετάσαμε τα θετικά της Δημοκρατίας, όπως αποτυπώνονται στα λόγια του Θησέως. Καιρός είναι τώρα να αναφερθούμε και στην αρνητική πλευρά της, όπως αυτή παρουσιάζεται στα λόγια του κήρυκα. Πράγματι, λοιπόν, ο κήρυκας κατακρίνει το δημοκρατικό πολίτευμα, επισημαίνοντας με την ρητορική του το γεγονός ότι είναι πολύ εύκολο να διολισθήσει ένα τέτοιο πολίτευμα στην δημαγωγία και στην οχλοκρατία. Την άποψή του αυτή τη στηρίζει στο γεγονός ότι η Αθήνα εξουσιάζεται από τους πολλούς και όχι από έναν. Ανάμεσα στο πλήθος θα ξεπροβάλουν σίγουρα και οι επιτήδειοι, οι οποίοι με δεδομένη την ρητορική ικανότητά τους θα το παρασύρουν σε επιπόλαιες αποφάσεις, μένοντας οι ίδιοι ατιμώρητοι.
Πραγματικά, η Εκκλησία του Δήμου, ως ο κύριος φορέας της εξουσίας ήταν στην κυριολεξία ανεξέλεγκτη. Εμφανίστηκαν, έτσι, κάποιοι επιδέξιοι αγορευτές, οι οποίοι με αποκλειστικό γνώμονα την προσωπική τους ανάδειξη και προβολή, έπειθαν το εκστασιασμένο πλήθος να πάρει παράλογες αποφάσεις. Τέτοιες περιπτώσεις ήταν τα γεγονότα της Πύλου και της Μυτιλήνης, που συνδέονται με τον Κλέωνα τον δημαγωγό, καθώς και η καταδίκη των στρατηγών για τη μη περισυλλογή των νεκρών μετά την νικηφόρο ναυμαχία των Αργινουσών. Τα εξωτερικά θέματα, πάλι, τα χειρίζονταν με περισσή επιπολαιότητα και αλαζονεία, όπως, για παράδειγμα, η αλαζονική και ενίοτε τυραννική συμπεριφορά των Αθηναίων προς τους συμμάχους τους, την οποία πλήρωσαν ακριβά στο τέλος. Την ίδια απερισκεψία επέδειξαν και στη διάρκεια της Σικελικής εκστρατείας, με αποτέλεσμα τη συντριβή του αθηναϊκού στόλου στις Συρακούσες.
Επίσης, παρατηρούμε την κατάχρηση του θεσμού του εξοστρακισμού. Μεγάλα ονόματα, θεμελιωτές της αθηναϊκής ισχύος, όπως ο Θεμιστοκλής, ο Αριστείδης, ο Κίμων, έπεσαν θύματα των δημαγωγών και των πολιτικών παιχνιδιών μεταξύ τους και μεταξύ των δύο παρατάξεων, των δημοκρατικών και των ολιγαρχικών. Η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι ήταν ο εξοστρακισμός του Υπερβόλου το 417 π.Χ, μετά από μυστική συμφωνία μεταξύ του Αλκιβιάδη και του Νικία. Έκτοτε ο θεσμός αυτός παύει να ισχύει. Οι πολιτικές διαμάχες, από αυτό το σημείο και μετά, θα βρουν πρόσφορο έδαφος στις αίθουσες των δικαστηρίων. Μέσω των κατηγοριών της Εισαγγελίας11 και της Γραφής Παρανόμων12 θα επιχειρηθεί εφεξής η πολιτική εξόντωση των αντιπάλων. Είναι η εποχή της ανάδειξης των περίφημων ρητόρων του 4ου αιώνος π.Χ, όπως ο Δημοσθένης και ο Αισχίνης.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Με το παρόν πόνημα αναλύσαμε το απόσπασμα του Ευριπίδη από τις Ικέτιδες και, συγκεκριμένα, την αντιπαράθεση του Θησέα και του Θηβαίου κήρυκα. Αυτό που παρατηρούμε σε ένα ακόμη απόσπασμα, αυτή τη φορά ενός τραγικού, είναι οι σαφείς αντιθέσεις και προβληματισμοί σχετικά με τη Δημοκρατία των αρχαίων Αθηνών. Από τη μία βλέπουμε το Θησέα να υπεραμύνεται των αγαθών της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, στηρίζοντας τα λεγόμενά του στις αρχές της λαϊκής κυριαρχίας και της ισότητας των πολιτών, δηλαδή της Ισηγορίας, της Ισονομίας και της Ισοκρατίας. Από την άλλη ο κήρυκας του αντιτείνει τον κίνδυνο της οχλοκρατίας και της δημαγωγίας, που ελλοχεύει σε τέτοια πολιτεύματα. Και η συζήτηση για τη δημοκρατία καλά κρατεί.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Mosse-Schnap-Gourbeillon, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2004
- Μ.Β Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Εκδόσεις Π.Ε.Κ, Ηράκλειο 1999
1 MOSSE-SCHNAP-GOURBEILLON, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2004, σελ.228
3 Μ.Β Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Εκδόσεις Π.Ε.Κ, Ηράκλειο 1999, σελ.104
5 Μ.Β Σακελλαρίου, ό.π: 190
6 Στο ίδιο: 192
7 Στο ίδιο: 192
8 Στο ίδιο: 192
9 Μ.Β Σακελλαρίου, ό.π: 5
10Στο ίδιο: 324
12 Στο ίδιο: 307
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου