Λουκιανός: “Πως δει Ιστορίαν συγγράφειν”

“Φημὶ τοίνυν τὸν ἄριστα ἱστορίαν

συγγράφοντα δύο μὲν ταῦτα

κορυφαιότατα οἴκοθεν ἔχοντα

 ἥκειν, σύνεσίν τε πολιτικὴν

καὶ δύναμιν ἑρμηνευτικήν”.

Ο σατυρικός συγγραφεύς και ρήτωρ του δεύτερου μ.Χ αιώνος Λουκιανός, μεταξύ των άλλων έργων του, συνέγραψε ένα εξαιρετικότατον πόνημα, εν είδει συμβουλής στον μαθητή του Φίλωνα, περί του ποιος είναι ο σωστός τρόπος συγγραφής της Ιστορίας. Φρονεί (και έτσι είναι) ότι το χρέος του ιστορικού είναι τεράστιο ώστε να παρουσιάσει ένα έργο το οποίο θα είναι κτήμα “ες αεί”, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης.

Αυτό το εγχειρίδιο ιστορικής συγγραφής το χωρίζει σε δύο μέρη. Στο πρώτο παρουσιάζει παραδείγματα αποτυχημένων ιστορικών συγγραμάτων, εστιάζοντας στις αδυναμίες τους. Στο δεύτερο δίνει τις βασικές κατευθυντήριες γραμμές για την ορθή παράθεση των ιστορικών γεγονότων από τον ιστορικό αλλά και για την χρήση της κατάλληλης γλώσσης, από την οποία θα πρέπει να διέπεται το κείμενό του.

Ο Λουκιανός το πρώτο λάθος που επισημαίνει στους ιστορικούς είναι η χρήση εγκωμίων και επαίνων. Αυτό δεν συνιστά ιστορία αλλά παραποίηση αυτής (οράτε την στρατευμένη ιστορία, η οποία χρησιμοποιείται, κατά κόρον, στις ημέρες μας με τον μανδύα, δήθεν, της αντικειμενικότητος). Μάλιστα, ψέγει εκείνους που ορίζουν την ιστορία μέσω της διαίρεσης της σε τερπνόν και ωφέλιμον εντάσσοντας στο πρώτο τις εγκωμιαστικές περιγραφές τους με σκοπό να τις δικαιολογήσουν.

Επιπρόσθετα, ο υπερβολικός έπαινος σε κάποιον ηγέτη ή σε μία ομάδα κυβερνώντων ενδέχεται να κρύβει είτε σχέσεις εξαρτήσεως και υποτέλειας είτε αίσθημα φόβου και ανελευθερίας, τα οποία γεννούν έντονη την ανάγκη κατευνασμού ή και κολακείας προς τον ή τους εγκωμιαζόμενους. Να επισημάνουμε, επίσης, ότι ο Λουκιανός εισάγει και μία άλλη παράμετρο, εκείνη της πιθανής αντιδράσεως των επαινουμένων, οι οποίοι, συνήθως, περιφρονούν ή μπορεί και να μισήσουν τους αυλοκόλακες θεωρώντας τους χαμερπείς σκώληκες, όπως στην πραγματικότητα είναι τέτοιοι τύποι. Προς τούτο φέρνει το παράδειγμα του Αριστόβουλου ο οποίος απέδιδε στον Αλέξανδρο ανδραγαθήματα τα οποία ο Μακεδών στρατηλάτης ουδέποτε έπραξε. Ο Αλέξανδρος, λίαν εκνευρισμένος, πήρε το βιβλίο του Αριστόβουλου και το πέταξε στον ποταμό Υδάσπη, λέγοντας του ότι κανονικά θα έπρεπε να πετάξει εκείνον. Γεγονός πάντως είναι πως ειδικά οι τύραννοι έχουν χρείαν των διθυράμβων από τέτοια άτομα ώστε να επηρεάζονται οι κυβερνώμενοι από αυτούς και να πείθονται για την “αγαθότητα” των προθέσεών τους. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι εκτιμούν και τους δημιουργούς των συγκεκριμένων “διθυραμβικών κριτικών” και αυτό είναι κάτι που το επισημαίνει ο Λουκιανός.

Ένα άλλο σφάλμα των ιστορικών της εποχής του, το οποίο και ψέγει, είναι η λανθασμένη διαχείριση του υλικού τους με το να αναλώνονται, υπερβολικώς, σε ανούσιες γεωγραφικές λεπτομέρειες (πέραν των απαραίτητων για την κατανόηση της περιοχής που έλαβε χώρα το ιστορικό συμβάν) καθώς και η πλήρης εξιστόρηση ήσσονος σημασίας γεγονότων, παράλληλα με την απόπειρα μιμήσεως της θουκυδιδείου γλώσσης στο ύφος και στην σύνταξη. Τα γεγονότα θα πρέπει να προβάλλονται στην σωστή τους διάσταση με τα σημαντικότερα να καταλαμβάνουν τον περισσότερο χώρο στην εξιστόρηση ενώ ο συγγραφεύς καλό θα είναι να αναπτύσσει τον προσωπικό του γραφικό χαρακτήρα, αλλά να προσέξει ώστε να μην αναλώνεται σε πολλές ποιητικές περιγραφές διότι το έργο του, πλέον, θα εμπίπτει στην κατηγορία της ποιήσεως. Ταυτόχρονα, στηλιτεύει τα μεγάλα και πομπώδη προοίμια, τα οποία, όμως, δεν έχουν την ανάλογη συνέχεια, συνοδευόμενα από ένα φτωχό κύριο μέρος.

Η βασική θέση του Λουκιανού, η οποία και καθρεφτίζει τον τρόπο με τον οποίο εκείνος αντιλαμβάνεται τα πράγματα οικοδομώντας την κοσμοθεωρία του, είναι πως ο δικός του μαθητής αλλά και κατ’ επέκτασιν εκείνος που θα επιχειρήσει να συγγράψει ιστορία θα πρέπει να:

• Είναι δυνατός στην σκέψη και στον λόγο του
• Eίναι οξυδερκής με το να διαθέτει οξεία αντίληψη της καταστάσεως
• Έχει διοικητικές ικανότητες
• Έχει στρατιωτικές γνώσεις
• Είναι, κατά βάσιν, ενήμερος για τα πολιτικά τεκταινόμενα και τις στρατιωτικές εξελίξεις ώστε να διαθέτει ιδίαν άποψη και όχι από δεύτερο χέρι εκείνων που του την μεταφέρουν
• Συλλέγει και να εξετάζει, επιμελώς, τα διάφορα γεγονότα που συνθέτουν την ιστορία, παράλληλα, θα πρέπει να αντλεί τις πληροφορίες του από αξιόπιστες πηγές, δηλαδή από αμερόλητους ανθρώπους
• Έχει ελεύθερη γνώμη και να την εκφράζει με παρρησία
• Είναι άφοβος και να μην ελπίζει σε τίποτα
• Γράφει πάντοτε την αλήθεια, όσο σκληρή κι αν είναι, κρατώντας ίσες αποστάσεις, όποιον και να αφορά, ακόμη κι αν είναι συγγενής του η φίλος. Έτσι θα αποφεύγει  να προβεί σε παραποιήσεις ή αποσιωπήσεις κατά το δοκούν
• Μην δωροδοκείται ώστε να καταντήσει κόλακας επ’ αμοιβή
• Γράφει σαν να μην έχει πατρίδα, υπό την έννοια ότι εάν η δική του προβαίνει σε αδικίες έναντι άλλων λαών να έχει το σθένος να το καταλογίσει
• Θεωρεί το έργο του ως αιώνιο (όπως φιλοδοξούσε και επέτυχε τελικώς ο Θουκυδίδης με την Ιστορία του) κτήμα το οποίο θα μείνει για τις επόμενες γενιές και όχι ως ένα δημιούργημα της εποχής του. Με αυτόν τον τρόπο θα αποτελέσει έναν οδηγό για το μέλλον ώστε οι άνθρωποι να μην επαναλάβουν τα τραγικά λάθη του παρελθόντος

Στις οδηγίες του Λουκιανού ως προς το πώς θα πρέπει ένας ιστορικός συγγραφεύς να μεταχειρίζεται ένα ιστορικό έργο συμπεριλαμβάνονται και συμβουλές για την χρήση της κατάλληλης γλώσσης, η οποία και θα πρέπει να διέπει ένα τέτοιο κείμενο. Βασικό μέλημα, λοιπόν, θα πρέπει να είναι η σαφήνεια στο γράψιμο ώστε οι ιστορικές αποκαλύψεις να διακρίνονται ευκρινώς δίχως να δυσκολεύουν τον αναγνώστη. Οι όποιες ποιητικές περιγραφές επιτρέπονται, αλλά με πολύ αυστηρό μέτρο ώστε η ιστορική διήγησις να μην αιθεροβατεί και καταλήξει να μετατραπεί σε ποιητικό λόγο. Προς τούτο χρησιμοποιεί μία πολύ έξυπνη φράση, δανειζόμενος στρατιωτικό λεξιλόγιο: “Καλλίτερα, λοιπόν, όταν η σκέψη πορεύεται έφιππη, η έκφραση να παρακολουθεί πεζή και να κρατιέται από την σέλα, ώστε να μην μένει πίσω”.

Οι συμβουλές του συνεχίζονται με το να εφιστά την προσοχή στον ιστορικό ως προς τον τρόπο που θα μεταχειρίζεται τις λέξεις, οι οποίες, αφ’ ενός μεν δεν θα πρέπει να είναι σε μακρινή απόσταση μεταξύ τους και ασύνδετες, αφ’ ετέρου δεν θα πρέπει να ακολουθούν κάποιο ρυθμό διότι το τελεταίο αποδίδεται με δυσάρεστο τρόπο στην αίσθηση της ακοής. Γενικώς, θα πρέπει η εξιστόρησή του να ακολουθεί έναν λογικό ειρμό συνέχειας των γεγονότων και να αποφεύγει να την διακόπτει με το να αποπειράται να επιστρέψει πίσω εν είδει παρενθέσεως. Επιπλέον, το προοίμιο θα είναι τόσο όσο χρειάζεται ώστε να εισάγει στην κυρίως ιστορική αφήγηση, η οποία και θα πρέπει να λειτουργεί ως συνέχεια του προοιμίου. Στο δε προοίμιο, αυτό που χρειάζεται είναι να επικαλεστεί την προσοχή και το ενδιαφέρον του αναγνώστη, όχι, όμως, την εύνοια. Την τελευταία την επικαλούνται οι ρήτορες προσθέτοντας τα άλλα δύο (προσοχή και ενδιαφέρον), όμως ο ρητορικός λόγος διαφέρει του ιστορικού καθόσον μετέρχεται λεκτικών και φραστικών σχημάτων τα οποία δεν έχουν θέση στην ιστορική παράθεση όπως η παραποίηση, η απόκρυψη, ο εκθειασμός, η μεγαλοστομία με τις πομπώδεις εκφράσεις κ.ά. Γενικά η έντονη προσπάθεια αλλοιώσεως της πραγματικότητος υπέρ εκείνου που υπερασπίζεται ένας ρήτορας αποτελεί τον βασικό του στόχο, με τα παραπάνω ρητορικά σχήματα να αποτελούν τα κυριότερα εργαλεία του.

Έτσι φθάνουμε στην κατακλείδα της κοσμοθέασης του Λουκιανού η οποία συμπυκνώνει όλες τις άνωθεν συμβουλές του και η οποία δεν είναι άλλη από τον κεντρικό στόχο που θα πρέπει να έχει ο ιστορικός: Την διηνεκή αναγνώριση του ιδίου και του έργου του από τους επιγιγνομένους. Γιατί οι ηγέτες και οι εξουσίες, που αποτελούν το επίχρισμα (όπως λίαν ευστόχως γράφει ο Λουκιανός) κάποτε τελειώνουν (το επίχρισμα φθείρεται και πέφτει), το ιστορικό, όμως, έργο του ελεύθερου ανθρώπου μένει στους αιώνες των αιώνων ως παντοτινό κτήμα της ανθρωπότητος.

“Χρὴ τοίνυν καὶ τὴν ἱστορίαν οὕτω γράφεσθαι σὺν τῷ ἀληθεῖ μᾶλλον πρὸς τὴν μέλλουσαν ἐλπίδα ἤπερ σὺν κολακείαι πρὸς τὸ ἡδὺ τοῖς νῦν ἐπαινουμένοις. Οὗτός σοι κανὼν καὶ στάθμη ἱστορίας δικαία..”

“Καὶ ἡ ἱστορία λοιπὸν οὕτω πρέπει νὰ γράφεται, μᾶλλον μὲ τήν ἀλήθειαν, διὰ νἀρέσῃ εἰς τοὺς μεταγενεστέρους, παρὰ μἐ κολακείαν, διὰ νὰ εἶνε εὐχάριστος εἰς τοὺς τώρα ἐπαινουμένους. Τοῦτο νὰ ἔχῃς ὡς κανόνα καὶ στάθμην τῆς ἱστορίας”.

(Νεοελληνική απόδοσις του αποσπάσματος υπό του Ιωάννου Κονδυλάκη)