Απολλώνιος εκ των Τυάνων της Καππαδοκίας

Βιογραφία Απολλωνίου του Τυανέως

Χρονολογία γεννήσεως του Απολλωνίου τοποθετείται μεταξύ 3 π.Χ και 10 μ.Χ. Ο πατέρας του ήταν ένας πάμπλουτος εξελληνισμένος Καππαδόκης από παλιά αρχοντική οικογένεια των Τυάνων. Σύμφωνα με την παράδοση η μητέρα του όταν εγκυμονούσε δέχθηκε κατ' όναρ, την επίσκεψη του θεού Πρωτέα ο οποίος της ανήγγειλε ότι θα σαρκωθεί μέσω αυτής. Την ημέρα της γέννησής του, η μητέρα του βρισκόταν σ΄ένα λιβάδι. Αιφνιδίως περιέπεσε σε λήθαργο και ταυτόχρονα ακούσθηκε μελωδικότατος παιάνας και άρχισαν να πετούν λευκοί κύκνοι. Η μητέρα ξύπνησε και χωρίς ωδίνες γέννησε τον Απολλώνιο. Την γέννηση του σημάδεψαν ουράνια φαινόμενα. Ένας μάλιστα κεραυνός μετεωρήθηκε επάνω από το σημείο όπου βρισκόταν η επίτοκος.

Ο πατέρας του Απολλωνίου τού έδωσε τις βασικές γνώσεις και κατά το 14 έτος εστάλη να μαθητεύσει στον ρήτορα Ευθύδημο πρώτα στην Ταρσό της Κιλικίας και κατόπιν επιθυμίας του ιδίου στις Αιγές. Εδιδάχθη ότι ήταν δυνατόν να διδαχθεί ένας προνομιούχος νέος, ο οποίος τελικά υιοθέτησε την Πυθαγόρια φιλοσοφία και τρόπο ζωής. Μέσα στον κύκλο των σπουδών του ήταν και η ιατρική και η αστρονομία μαζί με την μαθηματική επιστήμη. 'Ηδη έχει αρχίσει την διάθεση της περιουσίας του και διαμένει στα ιερά των ναών και αρχίζει ένα πενταετές διάστημα σιωπής.

Το 45 μ.Χ αρχίζει τις περιοδείες. Ο πρώτος κύκλος περιελάμβανε την Δυτική Μικρά Ασία, Μεσσοποταμία μέχρι και Ινδίες όπου επεσκέφθη το Θιβέτ. Λέγεται ότι οι Λάμα του μίλησαν Ελληνικά και αυτός απάντησε στα Θιβετιανά. Η φήμη του προηγείτο της παρουσίας του και σε κάθε πόλη τον περίμενε πλήθος ασθενών και δυσκόλων περιπτώσεων απονομής δικαιοσύνης. Όλα τα διεκπεραίωνε. Ο δεύτερος κύκλος περιοδειών περιέλαβε την ηπειρωτική Ελλάδα (ήταν ο διακαής του πόθος). Πραγματοποιήθηκε το 60μ.Χ. Οι πάντες εντυπωσιάσθηκαν από τον λόγο του. Το 66μ.Χ. ευρίσκεται στην Ρώμη και το 67 στην Ισπανία. Τον Σεπτέμβριο του 68 επανέρχεται στην Ελλάδα και μυείται στα Ελευσίνια μυστήρια. Το 69 μέσω Ρόδου μεταβαίνει στην Αίγυπτο και επισκέπτεται και άλλες παρανείλιες χώρες. Επέστρεψε περί το 71 στην Μ. Ασία και δεν δίστασε να αντιπαρατεθεί με τον Αυτοκράτορα Δομιτιανό υποκινώντας επανάσταση.

Το 93 μεταβαίνει στην Ρώμη. Εκεί συλλαμβάνεται και φυλακίζεται προσαγόμενος σε δίκη ενώπιον του Δομιτιανού. Όμως συμβαίνει "θαυμαστό σημείο" και απελευθερώνεται, φεύγοντας ανεμπόδιστα από την Ρώμη και μέσω Ελλάδας επιστρέφει το 95 στην Ιωνία. Το 96 σε διόραση είδε την δολοφονία του Δομιτιανού την στιγμή που γινόταν.

Το 100 μ.Χ. περίπου υπέργηρος, στην Κρήτη μπήκε στον ναό της Δικτύννης Αρτέμιδος απ' όπου και αναλήφθηκε στους Ουρανούς (σύμφωνα πάντα με την παράδοση), ενώ βοή αδουσών έλεγε «άφησε την γη και πήγαινε στους Ουρανού». Το 272 μ.Χ. παρουσιάσθηκε στον Αυρηλιανό και του ζήτησε να μην καταστρέψει τα Τύανα όπως σκόπευε να κάνει. Ο Αυρηλιανός ανακάλεσε την διαταγή και έδωσε εντολή να στηθούν ναοί και αγάλματα του Απολλωνίου. Οι Αυτοκράτορες: Καρακάλας, Ελαγάβαλος, Αλέξανδρος Σεβήρος λάτρευαν τον Απολλώνιο σαν Θεό. Στοιχεία της λατρείας του έχει σαφέστατα εγκολπώσει ο χριστιανισμός. Τέλος, μόλις τα τελευταία χρόνια εκδίδεται σε τρεις ή πέντε τόμους η βιογραφία του που έγινε από τον Φιλόστρατο.

Βιογραφία Φιλοστράτου

Ο Φιλόστρατος γεννήθηκε γύρω στο 170 μ.Χ. Έζησε δηλαδή στην αυτοκρατορική περίοδο. Ο ίδιος επινόησε τον όρο "Δεύτερη Σοφιστική" ώστε να χαρακτηρίσει την εποχή μετά τους πρώτους Σοφιστές.

Σπούδασε φιλοσοφία και ρητορική στην Αθήνα και πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του στη Ρώμη. Το σπουδαιότερο έργο του είναι: "Τα εις τον Τυανέα Απολλώνιον". Η εντολή για τη συγγραφή του σχετικού βίου, ως είδος απολογητικής λογοτεχνίας, δόθηκε από την αυτοκράτειρα Ιουλία Δόμνα, σύζυγο του Σεπτιμίου Σεβήρου. Βασίζεται στα απομνημονεύματα του Δάμιδος, ο οποίος ήταν από τους πιο πιστούς μαθητές του Απολλώνιου. Ο Φιλόστρατος ανήκε στο περιβάλλον της αυτοκράτειρας, η οποία ήταν λάτρης του Ηλίου σύμφωνα με την οικογενειακή της παράδοση. Κατά συνέπεια το έργο γράφεται στο πνεύμα της κατευθυνόμενης και επιχορηγούμενης αυλικής αυτοκρατορικής λογοτεχνίας. Ο στόχος ήταν να προβληθεί ο Απολλώνιος ο Τυανέας ως το νεοπυθαγόρειο θρησκευτικό αντίρροπο του Χριστού και συνακόλουθα η ηλιολατρεία έναντι του Χριστιανισμού.

Το κλίμα της φιλοσοφικής και σοφιστικής αγοράς των πρώτων χριστιανικών αιώνων ευνοεί την αποδοχή ενός τέτοιου έργου. Υπάρχει από την παράδοση μία λογοτεχνία Βίων των Φιλοσόφων, όπως κατ’εξοχήν του Διογένη του Λαερτίου, αλλά και τα Ευαγγέλια, και ιδίως τα Απόκρυφα. Σε αυτή τη λογοτεχνία προβάλλεται το θαυματουργικό, το προφητικό ή το υπερφυσικό στοιχείο στη δράση των προσώπων που βιογραφούνται. 

Ανάλυση κειμένων

Παρακάτω, θα εξετάσουμε τρία κείμενα από το Βίο του Απολλωνίου του Τυανέα. Θα αναζητήσουμε στοιχεία του υπερφυσικού κατά τη συνάντησή του με τους Ινδούς σοφούς. Θα εξετάσουμε την ηθική του και, τέλος, θα θαυμάσουμε τον τρόπο που αντέκρουσε την κατηγορία περί μαγείας μπροστά στον αυτοκράτορα.

Βιβλίο 3 εδάφιο 15

Ξεκινάμε με αυτό το απόσπασμα που αναφέρει το ταξίδι του Απολλωνίου στην Ινδία, όπου διηγείται για τις υπερφυσικές ιδιότητες των Ινδών σοφών. Εκφράζει το θαυμασμό του με τις αλλεπάλληλες επιφανειακά αντιφατικές προτάσεις: «να κατοικούν πάνω στη γη χωρίς να είναι πάνω της», «να είναι περιτοιχισμένοι χωρίς να έχουν τείχη»,«χωρίς να έχουν τίποτα, να έχουν τα πάντα». Εδώ, κάπου θυμίζει τους περίφημους μακαρισμούς της Καινής Διαθήκης όπως για παράδειγμα:«Μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι ότι αυτοί ελεηθήσονται», καθώς και άλλους. Ο Φιλόστρατος συμπληρώνει επίσης ότι οι Ινδοί γυμνοσοφιστές μετεωρίζονται. Η πράξη τους αυτή δεν αποσκοπεί σε επίδειξη θαύματος, αλλά θεωρείται απόδειξη σεβασμού προς το θεό. Κατά τον ίδιο τρόπο, όλες οι πράξεις τους επενδύονται την ιερή ευλάβεια. Η λιτή και ασκητική ζωή, σύμφωνα πάντα με τις επιταγές του Θείου, έχει σαν αποτέλεσμα την απόκτηση των υπερφυσικών ιδιοτήτων για τις οποίες θαυμάζονται. Με αυτό τον τρόπο εξηγούν και τις παραπάνω αινιγματικές φράσεις.

Βιβλίο 5 εδάφιο 22

Στο εδάφιο αυτό ο Απολλώνιος μας φανερώνει την ηθική που τον διέπει. Με αφορμή το χτίσιμο ενός επιβλητικού σπιτιού στη Ρόδο από κάποιον νεόπλουτο, ασκεί την κριτική του σε σχέση με το μεγάλο και το μνημειώδες. Συγκεκριμένα, ρώτησε το νεαρό πόσα χρήματα ξόδεψε για τη μόρφωσή του. Στο άκουσμα της απάντησης «ούτε δραχμή» και στη εμφανή τάση μεγαλομανίας που χαρακτήριζε το λόγο του νεόπλουτου, αντέταξε τον δικό του ηθικό κώδικα. Με το επόμενο ερώτημά του προτάσσει ένα καταφανέστατο δίλημμα ηθικής: «Οι άνθρωποι θεωρούνται ευτυχέστεροι για τον εαυτό τους ή τα υπάρχοντά τους;» Μετά την ολοφάνερα υλιστική απάντηση του νέου που θεώρησε τα πλούτη υπεράνω όλων των άλλων, ο Απολλώνιος του είπε ότι στην πραγματικότητα δεν του ανήκε το σπίτι, αλλά ότι αυτός ανήκε σε εκείνο. Έτσι, απέδειξε περίτρανα την υποδούλωση των ανθρώπων στον υλικό πλούτο. Τα πλούτη, κατά τη γνώμη του Τυανέα, παρομοιάζονται με ένα μεγάλο άγαλμα, το οποίο όμως είναι στην ουσία πήλινο και τιποτένιο. Ο ίδιος θεωρούσε απείρως πολυτιμότερο ένα αντίστοιχο μικρό αλλά χρυσελεφάντινο.

Βιβλίο 8 εδάφια 7 & 8

Στο τελευταίο απόσπασμα βλέπουμε τον Απολλώνιο να απολογείται ενώπιον του αυτοκράτορα Δομιτιανού προκειμένου να αποκρούσει την κατηγορία περί μαγείας που του προσάπτουν. Αφορούσε τη σωτηρία της Εφέσου από το λοιμό. Εδώ, είναι σαν να μιλά ο ίδιος ο Φιλόστρατος, που προασπίζεται την «αγιότητα» του Τυανέα. Σε μια εποχή θρησκευτικού συγκρητισμού και μεταφυσικής αγωνίας, κατά την οποία ο συγγραφέας γνώριζε ότι η μαγεία ήταν απαγορευμένη από το ρωμαϊκό νόμο, επιχειρεί να δώσει μια άλλη διάσταση στη δράση του ήρωά του. Συγκεκριμένα, τα χαρακτηριστικά της μαγείας και της μαντείας που αποδίδονται στον Απολλώνιο μεταπλάθονται σε στοιχεία σοφίας, παιδείας και του διαιτολογικού τρόπου των νεοπυθαγορείων. Αυτός ο τρόπος ευνοεί την καθαρότητα της σκέψης και της ενόρασης, με άλλα λόγια, σε θεϊκό χάρισμα της απλής ζωής και της σοφής και σαφούς εκτίμησης των παρελθόντων και των παρόντων, όπως και της πρόνοιας για τα μέλλοντα που θα συμβούν. Οι χρησιμοποιούμενοι λογοτεχνικοί τόποι, με άκρα αξιοποίηση της σοφιστικής τέχνης, στηρίζονται, εν συνόλωι, στην πυθαγόρεια βιοθεωρία και την ιατροφιλοσοφία.

Ειδικότερα, βλέπουμε τα παραδείγματα σοφών που έσωσαν τις πόλεις τους με εύστοχες προβλέψεις. Ο πρώτος που ανεφέρθη ήταν ο Δημόκριτος που ελευθέρωσε τους Αβδηρίτες από το λοιμό. Ο Σοφοκλής ήταν το δεύτερο παράδειγμα, για τον οποίο λέγονταν ότι μάγεψε τους ανέμους. Στη συνέχεια έγινε μνεία στον Εμπεδοκλή, ο οποίος λέγεται ότι σταμάτησε τα βαριά σύννεφα πάνω από την πόλη του Ακράγαντα. Ακόμη, παρατίθεται το όνομα του Σωκράτη, καθώς και εκείνα των Ιώνων προσωκρατικών φιλοσόφων, ώσπου σε κάποια στιγμή ο Απολλώνιος καταλήγει θέτοντας ένα ρητορικό ερώτημα με προφανή σκοπό να τεκμηριώσει την υπεράσπισή του. Αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ουδέποτε κατηγορήθηκαν ως μάγοι επειδή γνώριζαν εκ των προτέρων τα γεγονότα. Επιπρόσθετα, η αναφορά του Τυανέα στη διατροφή αποτελεί στοιχείο της φυσιολογίας και δείχνει επιστημονισμό. Τέλος, με την καταλυτική του φράση:

"Γιατί οι θεοί αισθάνονται ό,τι θα συμβεί στο μέλλον, οι άνθρωποι ό,τι γίνεται τώρα και οι σοφοί ό,τι πλησιάζει"

ολοκληρώνει την απόκρουση του κατηγορητηρίου. Έτσι, κάνει διάκριση της σοφίας από τη μαγεία, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα τον εαυτό του ως «Θείο ανήρ». Με άλλα λόγια η τελευταία αυτή φράση του Απολλώνιου τον αναδεικνύει ως πρόσωπο που βρίσκεται πάνω από τη μέση ανθρώπινη αντίληψη, ενώ, παράλληλα, προβάλλει περίτρανα τη θεοσέβεια του.

Όπως είδαμε, η σκιαγράφηση του χαρακτήρα του Απολλώνιου του Τυανέα, μέσα από τη Φιλοστράτεια περιγραφή, αναδεικνύει μια πολυσχιδή προσωπικότητα. Επιχειρείται ένας άκριτος εξωραϊσμός, ώστε να αποδοθεί στα μάτια των Εθνικών της εποχής η εικόνα ενός δικού τους «Χριστού», που δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από το Ναζωραίο των χριστιανών. Ο παντελώς άγνωστος στους συγχρόνους του Απολλώνιος μετασχηματίστηκε μέσω της συγγραφικής ικανότητας του Φιλοστράτου σε ίνδαλμα. Ωστόσο, είναι αλήθεια ότι ο συγγραφέας ενδιαφέρονταν περισσότερο για τη μετατροπή του έργου του σε υποδειγματική ρητορική σύνθεση. Εν κατακλείδι, το αποτέλεσμα ήταν ο εμπλουτισμός της αρχαίας ελληνικής γραμματείας με μία προσωπικότητα που θέλγει ανά τους αιώνες, δημιουργώντας τη δική της παραφιλολογία και νεομυθολογία.

Υποσημείωσις: Στοιχεία για τις βιογραφίες έχουν παρθεί από το βιβλίο της Maria Dzielska: "Απολλώνιος ο Τυανεύς" (Εκδόσεις Ενάλιος) και το 3τομο του Φιλοστράτου: "Βίος του Απολλωνίου του Τυανέως" (Εκδόσεις Γεωργιάδη).