Οκταβιανός Αύγουστος

Ο Οκταβιανός Αύγουστος ήταν ο θεμελιωτής της αυτοκρατορικής εξουσίας στη Ρώμη. Να ξεκαθαρίσουμε εδώ ότι η διακήρυξη του Imperium Romanum είχε προηγηθεί πριν μερικές δεκαετίες. Μετά τη λήξη των εμφυλίων συγκρούσεων ο Οκταβιανός μετέβη στη Ρώμη όπου έκλεισε τις πύλες του Ιανού, πράξη η οποία συμβόλιζε την οριστική λήξη των πολέμων μεταξύ των ισχυρών Ρωμαίων ανδρών.

Σε αντίθεση με τον Ιούλιο Καίσαρα ο Οκταβιανός επέλεξε να μην προκαλέσει τη Σύγκλητο και τον λαό. Ο ίδιος έθεσε την παραίτησή του μπροστά στη Σύγκλητο και κήρυξε την παλινόρθωση της Res Publica το 27 π.Χ. Πρόκειται ομολογουμένως για μία ευφυέστατη κίνηση η οποία τον ανέβασε στα μάτια των Ρωμαίων. Με τον τρόπο του οδήγησε την ίδια τη Σύγκλητο να του προσφέρει την εξουσία στο πιάτο. Οι συγκλητικοί -ανέτοιμοι όντες και εξαντλημένοι από τους συνεχείς πολέμους, αλλά και μη διαθέτοντες την εξουσία του στρατού- του ζήτησαν να παραμείνει ως «εγγυητής» του πολιτεύματος. Έτσι οι εξουσίες του Οκταβιανού ενισχύθηκαν. Ο ίδιος κατέβαινε τα πρώτα χρόνια ως υποψήφιος ύπατος. Μετά την παρέλευση ορισμένων ετών διορίσθηκε ισόβιος ανθύπατος των εξωτερικών επαρχιών που γειτνίαζαν με τον εξωρωμαϊκό κόσμο και αποτελούσαν το όριο αμύνης της αυτοκρατορίας. Σε αυτές εγκατέστησε τον Ρωμαϊκό στρατό, ενώ, παράλληλα, συνταξιοδότησε τους παλαιμάχους στρατιωτικούς.

Εκτός, όμως, από ανώτατος διοικητής του στρατού διορίσθηκε και ισόβιος Δήμαρχος –όπως είχε διορισθεί και ο Ιούλιος Καίσαρ άλλωστε-, ενώ του απενεμήθη ο τίτλος Αύγουστος (Augustus), που σήμαινε σεβαστός. Με αυτόν τον τίτλο ξεπεράστηκαν τα όποια προβλήματα, τα οποία πιθανότατα θα αναφύονταν στην υποψία και μόνο της επαναφοράς της Βασιλείας στη Ρώμη. Επρόκειτο για απαγορευμένο θεσμό από το 509 π.Χ όταν εξεδιώχθει ο τελευταίος βασιλιάς ο Ετρούσκος Ταρκύνιος ο Υπερήφανος. Οι Ρωμαίοι απεχθάνονταν τη Βασιλεία και η απόπειρα του Ιουλίου Καίσαρα για την κατάληψη της εξουσίας, έγκειται ακριβώς στο γεγονός ότι περιφρόνησε εξώφθαλμα τους θεσμούς, με αποτέλεσμα να θεωρηθεί ύποπτος για εγκατάσταση μοναρχικού πολιτεύματος.

Ο Οκταβιανός, από την  άλλη, σοφά ποιούμενος, απέφυγε τις υπερβολές του θείου του, καθοδηγώντας τα τεκταινόμενα προς την κατεύθυνση που επιθυμούσε, δίχως φανερή δική του επέμβαση. Έπειτα, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Rostovtzeff, ο Οκταβιανός ακολούθησε διαφορετικό δρόμο προς την εξουσία από εκείνον που είχε χαράξει ο Ιούλιος Καίσαρας και ο συνεχιστής των ιδεών του Μάρκος Αντώνιος. Συγκεκριμένα, ο Ιούλιος Καίσαρας είχε προτάξει την ιδέα της εγκαθίδρυσης μίας στρατιωτικού τύπου μοναρχίας, η οποία θα βασιζόταν στην υποστήριξη του πληθυσμού όλης της Ρωμαϊκής επικράτειας. Πρέσβευε την άποψη που προέκρινε τη συγχώνευση των κατοίκων της Ιταλίας με εκείνους των επαρχιών σε ένα ενιαίο σύνολο υπηκόων, το οποίο θα ορκίζονταν πίστη στον ηγεμόνα της Ρώμης.

Δυστυχώς για τον Καίσαρα η Ρώμη δεν ήταν ακόμη έτοιμη να δεχθεί την πολιτική εξομοίωση των κατοίκων της, καθώς και της υπόλοιπης Ιταλίας με εκείνους των επαρχιών. Να μην ξεχνάμε ότι μόλις πριν μερικές δεκαετίες είχαν ενταχθεί στο καθεστώς του Ρωμαίου Πολίτου οι υπόλοιποι Ιταλιώτες, μετά από τον ιδιαίτερα σκληρό Συμμαχικό Πόλεμο που είχε προηγηθεί, στον οποίο είχαν επιβληθεί με δυσκολία οι Ρωμαίοι. Θα έπρεπε να περιμένουμε τουλάχιστον 240 έτη μέχρι το 212 μ.Χ, όπου ο αυτοκράτορας Καρακάλλας θα απέδιδε την ιδιότητα του Ρωμαίου Πολίτη σε όλους τους ελεύθερους κατοίκους της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με την Constitutio Antoniniana.

Κατά συνέπεια, ο Οκταβιανός είχε πιάσει τον πολιτικό σφυγμό της εποχής του, γιατί τάχθηκε, αυθίς εξ αρχής, με την άποψη ότι οι Ρωμαίοι πολίτες δικαιούτο κυριαρχική θέση στο σύνολο της αυτοκρατορίας, με τα αντίστοιχα προνόμια φυσικά. Για παράδειγμα ολόκληρη η Ιταλία εξαιρείτο από τη φορολογία. Ήταν αυτό το Εθνικό συναίσθημα, το οποίο εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο ο Οκταβιανός στην καθοριστικής σημασίας αντιπαράθεσή του με τον Μάρκο Αντώνιο, αλλά και μεταγενέστερα στην πορεία του προς την εγκαθίδρυση του θεσμού του αυτοκράτορος.

Επομένως, ο αυτοκρατορικός θεσμός, με τον επιδέξιο τρόπο που τον προέκρινε ο Οκταβιανός, δεν ήρθε για να αντικαταστήσει τη Res Publica, αλλά για να τη συμπληρώσει και να την ενισχύσει. Ο αυτοκράτωρ δεν ήταν ηγεμόνας αλλά ο «Πρώτος Πολίτης» (Princeps), ο οποίος «εγγυάτο» το πολίτευμα. Εξάλλου, ο πλήρης τίτλος του Οκταβιανού δηλοί τις ιδιότητες του και τις εξουσίες του. Αλλά ας τον δούμε για να εξάγουμε τα κατάλληλα συμπεράσματα: Imperator Caesar Divi Filious Augustus Princeps. Μάλιστα, από τον τελευταίο του τίτλο (Princeps) ονομάσθηκε η νέα αυτή μορφή διακυβέρνησης του ρωμαϊκού κράτους, το λεγόμενο principatus. Στην ελληνική απόδοση δίδεται ο όρος: «Ηγεμονία». Το principatus θα διατηρηθεί μέχρι τον 4ο αιώνα, κατά τη διάρκεια του οποίου μετασχηματίζεται η ρωμαϊκή αυτοκρατορία στο μεταγενέστερο σχήμα της Βυζαντινής, η οποία χαρακτηριζόταν από τη λεγόμενη δεσποτεία: το Dominatus.